JEŻYNA WIELKOOWOCOWA

Rubus sp.

zestawienie_odm_jezyny_08-05-2015.pdf

Jeżyna kojarzona jest z leśnymi, czarnymi i smacznymi owocami, których skutecznie bronią ostre kolce. Dzięki pracom hodowlanym powstały liczne odmiany bezkolcowe, o dużych i deserowych owocach, które bez problemów można uprawiać w ogrodzie przydomowym, a także na plantacjach towarowych.

WYSTĘPOWANIE

Uprawne odmiany jeżyn powstały ze skojarzenia kilku gatunków botanicznych, które są bardzo zróżnicowane pod względem morfologicznym. W jednej z dwóch głównych grup wyróżnia się gatunki o pędach wzniesionych (amerykańskiego Rubus argutus oraz pochodzące z Europy i Azji mniejszej – R. fructicosus, R. procerus). Drugą grupę stanowią gatunki botaniczne o pędach płożących się, i należą tu europejskie gatunki: R. caesius i R. hirtus oraz amerykańskie: R. ursinius i R. flagellaris.
Obecnie prace hodowlane ukierunkowane są na otrzymanie odmian o smacznych, dużych, dobrze znoszących warunki transportu i handlu owocach, obficie owocujących i odpornych na choroby, oraz bezkolcowych, z których w przeciwieństwie do dzikich form łatwiej zbiera się owoce.
W Polsce jeżynę spotyka się dziko rosnącą w lasach i przydrożnych zaroślach.

MORFOLOGIA

Liście wyrastają na całej długości pędów, są klapowane, dłoniastodzielne, ich blaszka posiada bardzo wyraźne unerwienie i piłkowane lub klapowane brzegi, na ogonkach i głównych nerwach oprócz odmian bezkolcowych, widoczne są haczykowate kolce.
Kwiaty są z reguły 5-krotne, obupłciowe, zebrane w grona lub wiechy. Zazwyczaj białe lub różowe. Pręciki i słupki są liczne, wolne. Zwykle bez zapachu, miododajne, masowo odwiedzane przez owady zapylające.
Owoce to czarne, 1-nasienne pestkowce, połączone w nibyowoce, wewnątrz wypełnione rozrośniętym dnem kwiatowym. Owoce jeżyny wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe. Zawierają bowiem liczne witaminy (C – 21 mg/100 g, ilość ta pokrywa 60% dziennego zapotrzebowania na kwas askorbinowy oraz A, E, K, B1, B2, B3, B6, kwas foliowy) a także minerały (wapń, żelazo, magnez, fosfor, potas, sód, cynk). Dzięki zwartości silnych antyoksydantów w wysokim stopniu chronią organizm przed niszczącym wpływem reaktywnych form tlenu. Zawierają kwasy fenolowe, kwas elagowy, a zawartość antocyjanów jest wyższa niż w owocach maliny. Jeżyny przyspieszają przemianę materii, dzięki czemu są pożądanym składnikiem diet odchudzających – są bogatym źródłem pektyn – rozpuszczalnego błonnika pokarmowego (w 100 g jest go aż 5,3 g). Jedna szklanka jeżyn pokrywa 30% dziennego zapotrzebowania na ten składnik, który ogranicza wchłanianie niezdrowych tłuszczów, a pośrednio zmniejsza ryzyko chorób serca. Jeżyny należą do produktów o niskim indeksie glikemicznym (IG jeżyn = 25), w 100 g znajduje się zaledwie 43 kcal, w związku z tym mogą być spożywane przez diabetyków.

WYMAGANIA UPRAWOWE

• gleba
Jeżyna preferuje gleby żyzne o lekko kwaśnym pH (w okolicach 6,0). Gleba nie może być zbyt zwięzła, nieprzepuszczalna, gdyż jeżyna nie toleruje stanowisk zlewnych (nawet na krótki czas), ani z wysokim poziomem wód gruntowych.

• światło
Najlepiej udaje się na stanowiskach słonecznych lub półcienistych, zacisznych.

• temperatura
Odmiany jeżyny uprawnej wykazują duże zróżnicowanie w stosunku do podatności na przemarzanie. Dlatego też należy wybrać odpowiednią odmianę dostosowaną do warunków klimatycznych panujących w danym rejonie. Dla jeżyn niebezpieczne jest występowanie niskich temperatur w okresie jesiennym, gdy rośliny nie weszły jeszcze w fazę spoczynku. Jednak najbardziej szkodliwe są wahania temperatur na przedwiośniu, zwłaszcza występowanie okresów ocieplenia, po których następuje powrót zimy.

• woda
Jeżyna znosi chwilowe niedobory wody, gdyż korzeni się nieco głębiej niż malina. Jednak okres ten nie może być zbyt długi, ponieważ odbije się to niekorzystnie na wzroście roślin oraz na plonie. Dla zapewnienia roślinom optymalnych warunków wzrostu poleca się nawadnianie plantacji, zwłaszcza na glebach przepuszczalnych i lekkich.

PIELĘGNACJA

• przygotowanie gleby
Przygotowanie gleby pod uprawę jeżyny jest zbliżone do zabiegów przygotowawczych do uprawy malin (czyt. Uprawa malin). W skrócie – sprowadza się do uzyskania optymalnego pH gleby, uzupełnienia składników pokarmowych zgodnie z wynikami przeprowadzonej wcześniej analizy gleby oraz odchwaszczenia stanowiska pod uprawę.

• sadzenie
Optymalnym terminem do zakładania plantacji jeżyny jest wczesna wiosna. Możliwy jest też termin jesienny, jednak w tym przypadku należy rośliny zabezpieczyć przed mrozami. Sadzonki wysadzane z pojemników można sadzić przez cały sezon wegetacyjny, należy jednak zadbać o to, by rośliny nie cierpiały z powodu niedostatku wody, zwłaszcza przy wysokich temperaturach. Sadzonki jeżyny sadzi się troszkę głębiej niż rosły w szkółce (ok. 3–4 cm). Ziemię wokół świeżo posadzonej rośliny należy mocno docisnąć. Rozstawa w rzędzie odmian owocujących na pędach dwuletnich zależna jest od sposobu prowadzenia krzewów i siły wzrostu uprawianej odmiany. Może wynosić od 1,0 m do nawet 3,0 m. Odmiany o płożących się pędach wymagają większej rozstawy między roślinami (gdyż muszą być rozciągnięte na podporach), niż odmiany o pędach wzniesionych. Przy sadzeniu odmian owocujących na pędach jednorocznych minimalna odległość między roślinami może wynosić nawet 0,5 m, rozstawa dla roślin doniczkowych może być nieco mniejsza.
Szerokość między rzędami zależna jest od posiadanych maszyn. Najmniejsza może wynosić 1,8 m. W miarę zwiększania odstępu między rzędami zmniejsza się plon, ale pielęgnacja i zbiór jest łatwiejszy. Optymalna rozstawa wynosi 2,5–3,0 m.

• nawożenie
Podstawą nawożenia, nie tylko w uprawie jeżyn, jest wykonanie analizy gleby i uzupełnienie jej o brakujące składniki, zgodnie z zaleceniami, które są dołączane do wyników analizy. Ogólne zasady dotyczące nawożenia są podobne jak u maliny (czyt. Uprawa malin).

• odchwaszczanie
Jest podstawowym zabiegiem przygotowawczym stanowisko pod uprawę jeżyny. Dokładne odchwaszczenie gleby przed założeniem plantacji ułatwia dalsze jej prowadzenie. Na plantacjach towarowych w międzyrzędziach najczęściej stosuje się koszoną murawę, a w rzędach ugór herbicydowy.

• przycinanie
Cięcie i formowanie krzewów jeżyny zależne jest od odmiany i sposobu jej owocowania. W przypadku jeżyn owocujących na pędach dwuletnich, w pierwszym roku uprawy wyprowadza się kilka głównych pędów, które zwykle prowadzi się na podporach. W drugim roku uprawy wczesną wiosną pęd główny skraca się na wysokości ok. 1,70 m, a pędy boczne przycina się do długości 30–40 cm. Z pąków znajdujących się na pędach wyrastają pędy owoconośne, które zakwitną i wydadzą owoce. Po zakończonych zbiorach należy pędy te wyciąć nisko przy ziemi i jednocześnie zmniejszyć ilość pędów jednorocznych, pozostawiając na przyszły sezon ok. 5–7 sztuk.
Odmiany jeżyn owocujące na pędach jednorocznych, prowadzi się zwykle w formie wolnostojącego krzewu, więc cięcie sprowadza się jedynie do ograniczenia liczby pędów. Jesienią po zakończonych zbiorach wycina się wszystkie pędy tuż przy ziemi, a wiosną kolejnego roku wyrosną nowe, które będą owocowały.

• zbiór
Jeżyny najczęściej zbierane są ręcznie. Owoce należy zbierać w odpowiednim momencie – nie można się sugerować wyłącznie kolorem. Zebrane zbyt wcześnie, mimo odpowiedniego koloru, będą cierpkie i niesmaczne. Dojrzałość zbiorczą uzyskują, gdy łatwo oddzielają się od szypułki. Niestety owoce zebrane zbyt późno, z kolei są bardzo nietrwałe i łatwo się uszkadzają w transporcie. Owoce po zbiorze należy jak najszybciej schłodzić do temperatury +2oC; +5oC.

CHOROBY I SZKODNIKI

Ochrona przed szkodnikami może okazać się konieczna w przypadku zaatakowania plantacji przez szpeciele (najgroźniejszy to szpeciel jeżynowiec – Acelitus essigi), przędziorki, roztocze lub kwieciaki. Jeśli chodzi o choroby to najniebezpieczniejsze są te wywołujące gnicie owoców – głównie choroby grzybowe. Jednym z czynników decydującym o powodzeniu uprawy jest zdrowotność plantacji. Najlepiej zadbać o nią już na początku – zakupując zdrowy materiał szkółkarski. Pojawiające się patogeny w trakcie uprawy należy zwalczać dostępnymi środkami zalecanymi przez aktualny program ochrony roślin.

ZASTOSOWANIE

Owoce z powodzeniem można spożywać na surowo (szczególnie odmiany deserowe) lub dodawać do rozmaitych deserów (np. sałatek owocowych, ciast, lodów czy galaretek). Doskonale najdą nadają się na przetwory (np. dżemy, soki, a także wina i nalewki), również do mrożenia. Dzięki intensywnemu kolorowi mogą również barwić potrawy i przetwory z udziałem innych owoców.
W tradycyjnej medycynie ludowej wytwarzany sok jeżyn, stosowany był w przeziębieniach, infekcjach oraz w celu wzmocnienia organizmu. W stanach gorączkowych i grypie używano wywaru z liści. Natomiast napar z liści stosowano przeciwbiegunkowo. Jeżyna oczyszcza organizm z substancji toksycznych. Pozytywnie wpływa na pracę przewodu pokarmowego i krążenia. Stosowana jest w profilaktyce chorób oczu, chorób nowotworowych, a zawartość witaminy K wpływa pozytywnie na gęstość kości. Ma ponadto właściwości uspokajające i wskazana jest w zaburzeniach nerwowych występujących w okresie przekwitania u kobiet. Sok z dojrzałych jeżyn polecano do okładów na wypryski i liszaje.

Literatura źródłowa
J. Danek „Uprawa maliny i jeżyny” 2014
https://www.farmer.pl/
https://www.poradnikzdrowie.pl
https://www.ho.haslo.pl
https://ndb.nal.usda.gov