MALINA
Rubus idaeus L.
zestawienie_odm_maliny-05-05-2015
Maliny są nie tylko smaczne, lecz także bardzo zdrowe. Te pyszne, aromatyczne owoce są skarbnicą witamin i minerałów. Uważa się je za naturalne lekarstwo na przeziębienie i na inne dolegliwości. Nadają się do spożycia zarówno na surowo, jak i na przetwory. Producentów owoców zachęca możliwość uzyskania szybkich zbiorów (zakładając plantację wiosną – już na jesień tego samego roku można uzyskać zbiory). Uprawa malin nie sprawia większych kłopotów, a przy odpowiednim doborze odmian można cieszyć się świeżymi owocami od wczesnego lata do późnej jesieni.
WYSTĘPOWANIE
W stanie dzikim malina występuje niemal w całej Europie oraz części Azji. Preferuje rozmaite siedliska – spotyka się ją na obrzeżach lasów, zboczach gór, a także wśród zarośli łąkowych. Uprawiane obecnie w ogrodach i na plantacjach krzewy to odmiany maliny czerwonej wywodzące się od maliny właściwej (Rubus idaeus L.), ekotypu europejskiego R. idaeus vulgatus i amerykańskiego R. idaeus strigosus. Tworząc nowe odmiany hodowcy sięgają też po inne gatunki. Z roku na rok coraz większym zainteresowaniem, ze względu na oryginalny kolor owoców, cieszą się odmiany maliny żółtej, należącej do grupy malin czerwonych. Sporadycznie w uprawie amatorskiej, a także towarowej spotyka się także odmiany maliny czarnejpochodzącej od maliny R. occidentalis. Wyróżnia się ona nie tylko czarnym kolorem owoców, ale także sposobem rozmnażania (przez odkłady wierzchołkowe pędu głównego i rozgałęzień). Malina ta owocuje na pędach dwuletnich. Ciekawostką jest malina purpurowa, która jest mieszańcem maliny czerwonej oraz czarnej – wykazuje cechy pośrednie między tymi formami. W Polsce nie jest uprawiana.
MORFOLOGIA
Liście są 3-, 5-, 7-listkowe, z wierzchu nieowłosione, pod spodem pokryte białym kutnerem, boczne listki siedzące. Brzeg liścia ostro piłkowany. Liście pędów owocujących zawsze 3-listkowe (nie dotyczy nowych odmian owocujących na pędach jednorocznych).
Kwiaty białe, zebrane w luźne grona albo wiechy, miododajne.
Owoce składają się z licznych, czerwonych (rzadziej żółtych lub czarnych), owłosionych, małych pestkowców zebranych w owoc zbiorowy; po osiągnięciu dojrzałości łatwo oddzielają się od dna kwiatowego. Zawierają około 85% wody, 1,3% białka, 0,3% tłuszczu, ponad 8% węglowodanów, 5,3% błonnika, 0,5% substancji mineralnych, 2% kwasów organicznych (m.in. cytrynowy, jabłkowy, bursztynowy i winny). Oprócz witaminy C zwierają również witaminy A, E, K, B1, B2, PP, kwas foliowy oraz substancje lotne – alkohole, aldehydy aromatyczne, inozytol i lecytynę, a także barwniki antocyjanowe.
W malinach występują także antocyjany i związki należące do grupy polifenoli. Dowiedziono, że posiadają one właściwości antyoksydacyjne (przeciwnowotworowe). Podobne działanie ma też zawarty w owocach kwas ellagowy – chroni przed chorobami nowotworowymi, ma także właściwości antybakteryjne i antywirusowe. Owoc maliny to ważne źródło niektórych związków chemicznych, jak żelazo (składnik hemoglobiny), magnez (regeneruje substancję włóknistą nerwów).
W uprawie najczęściej spotykane są tradycyjne odmiany malin, owocujące na pędach dwuletnich, które wydają owoce od lipca do sierpnia. W pierwszym roku z szyjki korzeniowej lub z pąków przybyszowych wytwarzają się pędy płonne (nieowocujące). Jednak w kątach ich liści wykształcają się już pąki, z których w następnym roku wyrosną pędy owoconośne. Po zakończonym owocowaniu całe pędy zamierają.
Coraz częściej w uprawie spotyka się maliny powtarzające owocowanie, u których zbiór trwa od czerwca aż do jesiennych przymrozków. Już w pierwszym roku, przed zakończeniem wzrostu pędów, na ich górnym odcinku rozwijają się kwiaty i zawiązują owoce (dojrzewają późnym latem i jesienią tego samego roku). Dłuższa lub krótsza część pędu, na którym wytworzyły się owoce zasycha, lecz położone poniżej pąki wydają owoce w następnym roku w zwykłym terminie owocowania malin (VII/VIII).
WYMAGANIA UPRAWOWE
• gleba
Maliny preferują gleby żyzne, bogate w składniki odżywcze, lekko kwaśne i przepuszczalne (jednak nie mogą być zbyt piaszczyste). Najlepiej rosną na równinach lub lekkich stokach o wystawie południowo-wschodniej lub południowo-zachodniej. Stanowisko uprawy powinno być osłonięte od silnych wiatrów, które wpływają na gorsze zawiązywanie się owoców. Zimą natomiast mogą przyczyniać sie do przemarzania pędów. Niewskazane jest zakładanie plantacji na terenach, na których występują zastoiska mrozowe. Nie należy też uprawiać malin na terenach zalewowych (nawet na krótki okres), a także na terenach, gdzie woda gruntowa podchodzi wysoko, gdyż nadmiar wody jest równie szkodliwy, co susza.
• światło
Pod uprawę malin należy przeznaczyć miejsce słoneczne.
• temperatura
Większość uprawianych obecnie odmian malin jest mrozoodporna.
• woda
Malina jest gatunkiem o dużych wymaganiach wodnych, gdyż korzeni się płytko. Jest to ważne zwłaszcza w okresie zawiązywania się i dojrzewania owoców. Niedobór wody w tym czasie powoduje drobnienie owoców, a w rezultacie obniżenie plonu. Najlepszym rozwiązaniem jest założenie instalacji nawadniającej (np. linii kroplującej – ten sposób nawadniania, w przeciwieństwie do deszczowania, nie zwiększa zagrożenia chorobami pędów i owoców).
PIELĘGNACJA
• przygotowanie gleby
Przygotowanie gleby pod plantację maliny ma kluczowe znaczenie w powodzeniu uprawy. Korzystnym dla malin przedplonem są rośliny kapustne, rzepak oraz okopowe (oprócz ziemniaków, które mogą zwiększać zagrożenie wystąpienia chorób systemu korzeniowego). Również rośliny zbożowe nie są najlepszym przedplonem dla maliny. Szczególnie starannie należy przeprowadzić niszczenie chwastów, zwłaszcza stałych, gdyż odchwaszczanie istniejącej już plantacji jest zadaniem praco- i czasochłonnym, a czasem wręcz niemożliwym do przeprowadzenia bez częściowego uszkodzenia roślin. Przygotowanie gleby obejmuje również nawożenie organiczne i mineralne. Jako nawożenie organiczne najkorzystniejsze jest zastosowanie obornika w dawce 40–50 t/ha, na kilka tygodni przed sadzeniem roślin. Zamiast obornika można też zastosować rośliny zielone na przyoranie (gorczyca, facelia), substancje wzbogacające w próchnicę lub kwasy humusowe oraz efektywne mikroorganizmy. Nawożenie mineralne powinno być poprzedzone analizą zasobności gleby w składniki pokarmowe (wraz z wynikami przekazywane są zalecenia, co do rodzaju i dawek nawozów). Istotnym czynnikiem jest również pH gleby. Zasadowe pH > 8,0 nie nadaje się do uprawy malin. Optymalne pH powinno się wahać między 5,5–6,5. W Polsce większość gleb jest zbyt kwaśna, więc wymaga wapnowania. Jednak nie należy wykonywać go tuż przed sadzeniem malin, lecz kilka tygodni wcześniej (np. pod przedplon lub podorywkę).
• sadzenie
Maliny najlepiej sadzić późną jesienią lub wczesną wiosną. Korzystniejszy jest termin jesienny, ze względu na lepsze warunki wilgotnościowe gleby. Jedynie na terenach o srogich zimach poleca się termin wiosenny, gdyż unika się ryzyka przemarznięcia, szczególnie jeśli zima jest bezśnieżna. Należy jednak pamiętać, że krzewy sadzone wiosną wymagają obfitszego nawadniania.
Rośliny należy sadzić płytko, najlepiej 2–3 cm głębiej niż rosły w mateczniku. Po posadzeniu koniecznie należy ubić ziemię wokół rośliny, co ułatwi podsiąkanie wody, należy też obficie podlać. Jeżeli krzewy są sadzone jesienią, należy pamiętać o uformowaniu u podnóży krzewów kopczyków z ziemi, co zapobiegnie przemarznięciu systemu korzeniowego.
Maliny najczęściej sadzi się w rzędach, co 0,5 m. Szerokość międzyrzędzi zależy od posiadanych maszyn oraz sposobu prowadzenia plantacji (min. 1,8 m – zazwyczaj w ogrodach przydomowych, max 3,5–4 m – na plantacjach towarowych). Najpopularniejszym sposobem prowadzenia malin jest uprawa maliny w szpalerze przy drutach, na których rozpięte są pędy krzewów. Konstrukcja składa się z palików wysokości 2 m (10–12 cm średnicy) rozmieszczonych max co 10 m. Między palikami rozciąga się dwa druty ocynkowane (o średnicy 3 mm), pierwszy na wysokości ok. 80 cm, drugi na 150 cm.
Prawidłowo wykształcona sadzonka powinna mieć jeden pęd o długości (po przycięciu) nie mniej niż 20–30 cm i grubości 5–7 mm, 2–3 korzenie o długości ok 10 cm; powinna być silna, wolna od chorób i szkodników.
Szczególnym rodzajem sadzonek są sadzonki długopędowe frigo (ang. „long cane”) – to sadzonki odmian owocujących na pędach dwuletnich o długości 1,7 m z dużą liczbą mocnych, zdrowych pąków, które dają plon już w pierwszym roku. Sadzonki te oferowane są w doniczkach lub z gołym korzeniem i polecane są głównie do produkcji szklarniowej lub tunelowej. W ostatnim czasie rewolucją w produkcji malin wydaje się być system uprawy długopędowych sadzonek frigo w jednorzędowym układzie (po 7 szt. na m.b.). Rośliny sadzi się na podwyższonych zagonach, które zaopatrzone są w linię kroplującą, a następnie przykryte folią. Taki system uprawy powoduje, że dostęp światła do roślin jest równomierny. Skutkuje to zawiązywaniem licznych pąków kwiatowych na całej długości pędów. Podwyższone zagony sprzyjają także rozrostowi bryły korzeniowej.
• nawożenie
W pierwszym roku po posadzeniu plantacji zaleca się zastosowanie bezchlorkowego nawozu wieloskładnikowego, zawierającego azot, fosfor i potas oraz mikroskładniki (70 kg N, 70 kg P2O5, i 120 kg K2O na 1 ha). Gdy pędy dorosną do 10 cm wysokości wprowadza się uzupełniające nawożenie azotowe, zazwyczaj w dawce 40–50 kg N/ha, w formie saletry amonowej lub wapniowej. Kolejną dawkę azotu stosuje się pod koniec wiosny lub na początku lata w ilości 50 kg N/ha.
W kolejnych latach plantator ustala nawożenie na podstawie wyglądu roślin oraz zasobności gleby (po wcześniejszym przeprowadzeniu analizy laboratoryjnej). Jednak zasadą jest, że odmiany owocujące na pędach jednorocznych ze względu na intensywniejszy wzrost wymagają zwiększonego nawożenia, niż owocujące na pędach dwuletnich.
• odchwaszczanie
Odchwaszczenie jest jednym z pierwszych zabiegów, które wykonuje się zarówno przed założeniem plantacji, jak i w trakcie sezonu wegetacyjnego. Konieczne jest usuwanie nie tylko chwastów, lecz także nadmiernej liczby odrostów korzeniowych. Odrosty te, podobnie jak chwasty, stanowią konkurencję o wodę i składniki pokarmowe. Tworzą też środowisko sprzyjające rozwojowi chorób pędów maliny.
Istnieją różne możliwości prowadzenia plantacji malin – ugór herbicydowy, mechaniczna uprawa gleby, murawa (z częstym koszeniem trawy), ściółkowanie gleby oraz podwyższone zagony. Wybór metody zależy od możliwości technicznych na plantacji oraz od lokalnych warunków uprawy.
• przycinanie
Cięcie malin owocujących na dwuletnich pędachW przypadku plantacji zakładanych na wiosnę rośliny tnie się zaraz po posadzeniu, natomiast rośliny sadzone jesienią przycina się wczesną wiosną. W obu przypadkach sadzonki tnie się nisko przy ziemi.
Cięcie malin rosnących przy słupkachTego rodzaju prowadzenie malin sprawdza się w małych ogrodach, w których nie ma miejsca na rozpinanie szpalerów z drutem. Po owocowaniu usuwa się wszystkie owocujące pędy, zostawiając maksymalnie 5 młodych, na których w przyszłym roku wykształcą się owoconośne rozgałęzienia.
Cięcie malin w szpalerze z drutemPo zbiorze owoców wycina się pędy, które owocowały. Zostawia się najsilniejsze tegoroczne młode pędy, które przywiązuje się delikatnie do pierwszego drutu rozpiętego na wysokości ok. 1,0 m nad ziemią. Po przywiązaniu ich do drutu należy przyciąć je do wysokości ok. 1,2 m.
Cięcie malin owocujących na jednorocznych pędachPielęgnacja tych krzewów różni się zasadniczo od cięcia odmian owocujących na pędach dwuletnich. Pod koniec sezonu wegetacyjnego lub na przedwiośniu wycina się wszystkie pędy. Jak pokazują obserwacje prowadzone w Sadowniczym Zakładzie Doświadczalnym w Brzeznej, korzystniejsze jest wycinanie pędów na wysokości ok. 20 cm nad ziemią niż przy samej ziemi. Zaobserwowano, że wyrasta wówczas mniej pędów, lecz są one silniejsze i rodzą większe owoce. Odmiany owocujące na jednorocznych pędach zwykle prowadzi się w formie wolnostojącej, dlatego w ciągu sezonu cięcie ogranicza się jedynie do zwężenia rzędu do 30–50 cm.
• zbiór
Maliny należą do owoców nietrwałych, delikatnych i łatwo psujących się. Zbiera się je bez szypułek, gdy owoce są dobrze wybarwione, miękkie i suche. Bardzo ważne jest szybkie schłodzenie owoców do temperatury +2oC; +5oC (max do 2 godzin po zbiorze).
UPRAWA POD OSŁONAMI
Osłony płaskie zwykle stosowane są w uprawie malin owocujących na pędach tegorocznych. Wczesną wiosną okrywa się młode pędy białą włókniną na tyle luźno, by rośliny mogły dorosnąć do ok. 30 cm wysokości. Następnie (zazwyczaj w połowie maja) włókninę usuwa się. Zabieg ten przyspiesza wegetację roślin, a przez to wcześniejsze owocowanie. Zaobserwowano, że na plantacjach okrywanych włókniną okres zbioru jest zwykle krótszy.
Osłony dachowe zapewniają roślinom lepszy mikroklimat do wzrostu, zapylania kwiatów i zawiązywania owoców. Tego typu osłony dają, co prawda niewielkie przyspieszenie plonu, lecz obserwowano duży wzrost plonu. Dodatkowym atutem tego systemu jest ciągłość zbioru, nawet podczas niekorzystnej pogody.
Tunele foliowe i szklarnie dają największą możliwość sterowania terminem zbioru owoców. Jest to najdroższa metoda, ale może być ona opłacalna, gdyż istnieje możliwość uzyskania owoców poza zwykłym terminem dojrzewania malin.
CHOROBY I SZKODNIKI
Wśród chorób atakujących maliny w naszym klimacie znaczenie gospodarcze mają: choroby wirusowe, zamieranie pędów oraz gnicie owoców. Spośród szkodników największym zagrożeniem są: kwieciak malinowiec, kistnik malinowiec, mszyce, pryszczarki, przędziorki oraz nicienie. O zdrowotność plantacji należy zadbać już na początku – zakupując zdrowy materiał szkółkarski. W trakcie sezonu należy stosować się do zaleceń programu ochrony roślin.
ZASTOSOWANIE
Maliny są nie tylko smaczne, lecz także bardzo zdrowe. Uważa się je za naturalne lekarstwo na przeziębienie, anginę. Jest znanym środkiem napotnym. Spożywanie malin wpływa korzystnie na układ nerwowy, a ze względu na zawartość żelaza polecane są także osobom cierpiącym na anemię. Ponadto maliny zawierają cenny w naszej diecie błonnik, który zapobiega rozwojowi nowotworu jelita grubego.
Właściwości lecznicze maliny związane są z obecnością w owocach związków biologicznie czynnych, zwłaszcza witaminy C, antocyjanów oraz kwasu elagowego. Ten ostatni jest przede wszystkim jest silnym antyoksydantem, co potwierdzają liczne badania. Powoduje utratę aktywności związków mutagennych, które mogą być przyczyną chorób nowotworowych. Kwas elagowy wykazuje ponadto właściwości antybakteryjne i antywirusowe.
Właściwości lecznicze mają nie tylko owoce malin, lecz także ich liście zawierające garbniki, kwasy organiczne, sole mineralne, śluzy i dużo witaminy C. Napar z liści malin ma działanie ściągające i przeciwzapalne, bakteriobójcze. Może być używany, jako lek przeciwbiegunkowy oraz lek wspomagający w leczeniu nieżytów żołądka i jelit. Napar zmniejsza także bolesne skurcze mięśni gładkich w jelitach, macicy oraz w ścianach naczyń krwionośnych. Stara medycyna tybetańska polecała liście malin w leczeniu nerwic, a zwłaszcza neurastenii oraz w ostrych i przewlekłych zakażeniach.
W związku z dość dużą ilością puryn, jakie znaleźć można w owocach malin, nie powinni ich spożywać ludzie ze skazą moczanową oraz niewydolnością nerek.
Literatura źródłowa:
J. Danek „Uprawa maliny i jeżyny” 2014
„Jagodnik”, marzec/kwiecień 2013
https://poradnikogrodniczy.pl
https://www.maliny.com
https://www.truskawka.pl
https://herbarium.republika.pl